Szetlich (Szedlich) Aleksander, pseud.: Julek, Olek, Wysocki (1866–1940), działacz robotniczy.
Ur. 15 V w Warszawie, pochodził z rodziny przybyłej na początku XIX w. z Saksonii w okolice Łodzi, był synem Wilhelma, robotnika, który w obawie przed represjami za działania w powstaniu 1863 r. schronił się w Warszawie, i Zuzanny z Różyckich.
S. od r. 1877 pracował z ojcem w farbiarni i pralni chemicznej «Gabriel» w Warszawie, a następnie w fabryce sukna «Billa» koło Białegostoku. W r. 1882 był zatrudniony dorywczo w Warszawie i równocześnie uczył się szewstwa w dwuletniej niedzielnej szkółce rzemieślniczej. Potem terminował (od r. 1883) w warsztacie Jana Kowalskiego przy ul. Zakroczymskiej, gdzie zetknął się z ruchem socjalistycznym. Dn. 2 II 1884 został członkiem kółka robotniczego Międzynarodowej Socjalno-Rewolucyjnej Partii «Proletariat» Ludwika Waryńskiego. Po rozbiciu partii w r. 1886 i po aresztowaniach, pomagał w r. 1887 Marcinowi Kasprzakowi (przybyłemu do Warszawy ok. sierpnia lub września t.r.) w zakładaniu kółek robotniczych i rozpowszechnianiu odezw. Wg autobiografii wszedł w skład utworzonego przez Kasprzaka na początku r. 1888 Warszawskiego Komitetu Robotniczego. Na przełomie marca i kwietnia t.r. wstąpił do powstałej wtedy Socjalno-Rewolucyjnej Partii «Proletariat» (od r. 1889 Polska Socjalno-Rewolucyjna Partia «Proletariat», tzw. II Proletariat). Współpracował z tajną drukarnią zorganizowaną przez Kasprzaka pod koniec r. 1889 w Warszawie. Pod wpływem Edwarda Abramowskiego związał się w poł. r. 1891 ze Zjednoczeniem Robotniczym, wyłonionym z rozłamu «II Proletariatu». Wysłany pod koniec t.r. przez Kasprzaka do Łodzi z zadaniem zakładania ogniw «II Proletariatu», utworzył tam (pod pseud. Julek, Wysocki) kilkuosobowe kółko robotnicze i kolportował nielegalną literaturę socjalistyczną. W maju 1892 uczestniczył w pierwszomajowych demonstracjach i strajku powszechnym w Łodzi (tzw. bunt łódzki). Z grupą członków rozbitego koła łódzkiego Związku Robotników Polskich utworzył w sierpniu t.r. zakonspirowaną organizację socjalistyczną związaną z «II Proletariatem». Będąc zwolennikiem działań terrorystycznych, współorganizował zamach bombowy na łódzkiego fabrykanta Juliusza Kunitzera, który przeprowadzony został 17 VI 1893, m.in. przez Jana i Marcina Kaczmarków oraz Juliana Klapsatela.
Po wykluczeniu Kasprzaka z «II Proletariatu» S. stanął w jego obronie i w 2. poł. r. 1892 odwiedził go we Wrocławiu. Dn. 25 I 1893 uczestniczył w Warszawie w krajowej konferencji socjalistów, która oczyściła Kasprzaka z zarzutów. W celu przekazania oświadczenia rehabilitacyjnego Kasprzaka do berlińskiej „Gazety Robotniczej”, wyjechał z fałszywym paszportem do Niemiec, ale podczas przekraczania granicy w Szczypiornie został zatrzymany, a następnie uwięziony w Kaliszu. Po wpłaceniu kaucji 25 rb. (zebranej przez łódzkich robotników) zwolniono go 10 II t.r. do czasu rozprawy. W drodze na nią do Kalisza 20 II został ponownie aresztowany w związku ze śledztwem w sprawie warszawskiej grupy «II Proletariatu» i 6 III osadzony w X Pawilonie Cytadeli warszawskiej. Skierował tu prośbę o zwolnienie, odrzuconą w kwietniu 1894 przez prokuratora Warszawskiej Izby Sądowej, po czym 8 XI t.r. został przeniesiony do więzienia śledczego Pawiak. Wyrokiem administracyjnym z 13 III 1895 skazano go na osiem lat zesłania (z zaliczeniem aresztu śledczego) oraz dwuletni zakaz przebywania w miastach stołecznych Cesarstwa Rosyjskiego wraz z zakazem powrotu do Król. Pol. Przekazany
24 IV t.r. do dyspozycji gubernatora moskiewskiego, odbywał wyrok w Wilujsku w gub. jakuckiej; poznał tam Jana Wacława Machajskiego. W r. 1904 zamieszkał w Odessie, gdzie zorganizował grupę zwolenników Machajskiego («machajewców», «machajszczyków»). W l. 1905–6 był tam dwukrotnie aresztowany. W r. 1906 wrócił do Warszawy i prawdopodobnie wstąpił do SDKPiL. Wg autobiografii był członkiem zorganizowanej w tym czasie przez Machajskiego grupy «Zmowa Robotnicza». Podczas transportu drukowanego w Krakowie organu polskich anarchosyndykalistów „Sprawa Robotnicza” został 7 VIII 1913 w Warszawie aresztowany i ponownie osadzony w X Pawilonie.
Po wybuchu pierwszej wojny światowej, w sierpniu 1914, przeniesiono S-a do więzienia mokotowskiego, a potem deportowano do więzienia katorżniczego w Orle. Wyrokiem Moskiewskiej Izby Sądowej z 15 V 1916 został skazany na osiedlenie na Syberii Wschodniej. Zesłany do Obussy (gub. irkucka), zbiegł do Bałagańska, a następnie do Małyszewki, gdzie pracował jako szewc. W styczniu 1917 przeniósł się do Tomska; po rewolucji lutowej t.r. utworzył tam związek szewców oraz Polską Organizację Socjalistyczną, która pod jego przewodnictwem przyłączyła się do Socjaldemokratycznej Partii Robotniczej Rosji (bolszewików); S. otrzymał status członka tej partii ze stażem od r. 1884. Po przejęciu władzy przez bolszewików był czynny w Czerwonej Gwardii. W listopadzie 1918 został aresztowany przez wojska admirała A. W. Kołczaka. Uwolniony przez oddziały Armii Czerwonej, działał wśród ludności polskiej w gub. tomskiej oraz był instruktorem Wydz. Oświaty w Barnaule i Bijsku. Na początku r. 1920 w Tomskim Gubernialnym Komitecie Komunistycznej Partii (bolszewików) w Rosji był kasjerem oraz przewodniczącym Sekcji Polskiej. Prawdopodobnie w marcu t.r. został wezwany do Moskwy, gdzie zadeklarował gotowość podjęcia nielegalnej działalności w Polsce. Skierowany do Smoleńska, współpracował z Józefem Unszlichtem w Wydz. Specjalnym Frontu Zachodniego. Po wojnie polsko-sowieckiej 1920 r. został w r.n. odkomenderowany na Syberię. Na przełomie l. 1921 i 1922 pracował jako instruktor Domu Dziecka w Tomsku; przy domach dziecka zakładał warsztaty szewskie. Od poł. r. 1922 przebywał w Moskwie, gdzie uczył szewstwa w polskim domu dziecka oraz domu dla bezdomnych. Opublikował broszury o Kasprzaku: Ze wspomnień o Kasprzaku (Moskwa 1922) oraz Martin Kasprzak. Robočij Poljak, povešen v 1905 g. (Moskva 1932, przekł. pol. 1932); fragmenty pt. Z Marcinem Kasprzakiem w X Pawilonie („Pamiętnik X Pawilonu”, Oprac. A. Kozłowski, H. Mościcki, W. 1958). W r. 1923 przeszedł na emeryturę i od t.r. był członkiem Stow. Starych Bolszewików i Weteranów Rewolucji. W r. 1925 w „Pravdzie” (nr 205) opublikował kolejne wspomnienie o Kasprzaku, a w r. 1926 w „Izvestiach” (nr z 24 II) ogłosił szkic Pamjat’i V. K. Machajskogo. W r. 1933 w piśmie „Staryj bolševik” (nr 4 <7> s. 110–21) zamieścił wspomnienie pt. 1917–1920 gody v Tomskie. Pod koniec życia mieszkał w moskiewskim Domu Inwalidów im. Iljicza. Zmarł 24 II 1940 w Moskwie.
S. rodziny nie założył.
Bibliografia historii polskiej za rok 1932, „Kwart. Hist.” R. 47: 1933; Kormanowa, Mater. do bibliogr. 1918–39; Księga Polaków uczestników rewolucji paźdz.; Wydawnictwa polskiej lewicy rewolucyjnej 1918–1939. Katalog, Oprac. K. Dolindowska, A. Halaba, W. 1968 II; PSB (Kaczmarek Jan, Kaczmarek Marcin); – Ajnenkiel E., Bomba w pałacu Kunitzera, „Niepodległość” T. 18: 1938; Durko J., Sprawa Marcina Kasprzaka, „Dzieje Najnowsze” T. 1: 1947 z. 2 s. 209, 221–2; Kołodziej W., Anarchizm i anarchiści w Rosji i Królestwie Polskim, Tor. 1992 s. 32; Łukawski Z., Polacy w rosyjskim ruchu rewolucyjnym 1894–1907, W. 1984; Michta N., Jeszcze raz o genezie i działalności SDKPiL, „Z pola walki” 1973 nr 1 s. 24; Paterczyk Z., Marcin Kasprzak, W. 1977; [Perl F.] Res, Dzieje ruchu socjalistycznego w zaborze rosyjskim, W. 1910 I; Próchnik A., Bunt łódzki w roku 1892. Studium historyczne, w: tenże, Studia i szkice (1864–1918), Oprac. K. Dunin-Wąsowicz, W. 1962; Tych F., Związek Robotników Polskich, W. 1974; – Humnicki A., Wspomnienia z lat 1888–1892, Kr. 1907 s. 17; Krzywicki L., Wspomnienia, W. 1958 II; Listy nieprawomyślne, W. 1989; Materiały do historii P.P.S. i ruchu rewolucyjnego w zaborze rosyjskim od r. 1893–1904, Wyd. A. Malinowski, W. 1907 I; Radwański T., Wspomnienia działacza SDKPiL, „Z pola walki” 1959 nr 1 s. 106; Wspomnienia Jana Strożeckiego, Oprac. J. Kancewicz i in., „Arch. Ruchu Robotn.” T. 4: 1977; – „Robotnik” R. 11: 1895 nr 7 s. 11; „Sprawa Robotn.” 1895 nr 19; – AAN: sygn. 7795 (PZPR, teczka osobowa); AGAD: sygn. 1992 k. 107–8, 131, 177–9, 181–4234, sygn. 1993 k. 3, sygn. 2046 k. 1, 8, 10, 12, 14, 16, 24v, 27, 29, 36, 40, 42, 44, 46v, 53v, 58, 70, 77, 79, 81, 84, 86, 93, 95, 97, 100, 106, 108, sygn. 2151 k. 18–2239, sygn. 2195 k. 84, sygn. 2207 k. 69v, 104, 135v, sygn. 2208 k. 1, sygn. 7850 k. 24, sygn. 7851 k. 100–6, 110, 112, 114, 120, 126, 128, 130, 134, 140–1, 148, 151, 169, 183, 187, sygn. 8093 k. 7–11, 28, sygn. 8099b k. 13, 16, 24v (Prokurator Warsz. Izby Sąd.); AP w W.: sygn. 3/1914 k. 161, 164, sygn. 26 k. 86–7, 136, 138, 235, 252, sygn. 65/1895 k. 80 (Warsz. Rząd Gub., wydz. więzienny, Ref. 1), sygn. 3941 k. 20–32 (Warsz. Gub. Zarząd Żandarmerii); Muz. Niepodległości w W.: Muz. X Pawilonu, Kartoteka więźniów.
Alicja Pacholczykowa